چنین آراسته جایی تو را هر لحظه ای گویان
کجا شد رخشت ای رستم، بیا تا سیستان بینی (قوامی رازی)

استان سیستان و بلوچستان با وسعتی حدود 187502 کیلومتر مربع، در جنوب شرقی ایران واقع شده است. این استان پهناور در سمت شرق با کشور پاکستان 900 کیلومتر و با کشور افغانستان 300 کیلومتر مرز مشترک و در جنوب با دریای عمان به طول تقریبی 270 کیلومتر مرز آبی دارد. این استان از شمال و شمال غرب با خراسان جنوبی و از غرب با استان کرمان و هرمزگان همجوار است. استان سیستان و بلوچستان به لحاظ وسعت از بزرگ ترین استان های کشور به حساب می آید. این استان از دو ناحیه تشکیل یافته که از لحاظ طبیعی با یکدیگر کاملاً متفاوتند.

ناحیه سیستان با 8117 کیلومتر مربع وسعت، در قسمت شمالی این استان قرار داشته و حوزه مسطح و مسدودی است که از آبرفت های دلتای قدیمی و فعلی رود هیرمند تشکیل شده است. ناحیه بلوچستان به مساحت 179385 کیلومتر مربع، منطقه وسیع کوهستانی است که حد شمالی آن کویر لوت و حد جنوبی آن دریای عمان است. مرزهای طولانی آبی و خشکی استان با کشورهای افغانستان، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج فارس، موقعیت ویژه ای را به آن بخشیده و سبب ایجاد شرایطی خاص شده است. چندگانگی و تنوع مذهبی، گویشهای مختلف و نمود تعلقات قومی و قبیلهای و استقامت و سخت کوشی مردم از دیگر ویژگیهای اجتماعی این استان است.

سیستان خانه مردان جهان است و بدوست
شرف خانه ی مردان جهان تا محشر (فرخی)

بنا به به سر شماری سال 1375 جمعیت استان بیش از یک ملیون و هفتصد هزار نفر بوده که با توجه به وسعت استان از لحاظ جمعیتی این استان بعد از سمنان کم تراکم ترین استان کشور است. از لحاظ شهر نشینی نیز این استان با متوسط کشور تفاوت هایی دارد و بیشتر جمعیت استان (54%) در روستاها زندگی می کنند.

در مطالعات زمین شناسی، منطقه شرق ایران را معمولا به عنوان یک واحد مستقل بررسی میکنند. این منطقه در اواخر دوران سوم زمینشناسی در اثر جنبش های کوه زایی از دریا جدا شده است. قسمت جنوبی استان (مکران) یکی از مناطق در حال فرونشستن تدریجی است بر همین اساس پوسته اقیانوس هند با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو میرود که یکی از علت های بوجود آمدن گِل افشانها و چشمه های آب معدنی فراوان در این منطقه است. ارتفاعات استان سیستان و بلوچستان به دوران دوم و سوم زمین شناسی تعلق دارد و سنگ های آن اغلب آهکی و گچی است.

منطقه سیستان و بلوچستان با توجه به موقعیت جغرافیایی، از یک طرف تحت تأثیر جریان های جوی متعدد مانند "جریان بادی شبه قاره هند" و به تبع آن باران های موسمی اقیانوس هند است و از طرف دیگر تحت تأثیر فشار زیاد عرض های متوسط قرار دارد که گرمای شدید مهم ترین پدیده مشهود اقلیمی آن است. در وضعیت هواشناسی این منطقه بادهای شدید موسمی، طوفان شن، رگبارهای سیل آسا، رطوبت زیاد و مه صبحگاهی پدیده های قابل توجه است. این استان تابستان های گرم و طولانی و زمستان های کوتاه دارد. از آنجا که حداقل دما ندرتا به صفر درجه سانتیگراد می رسد، رویش گیاه در اراضی آبی تقریبا در تمام طول سال ادامه دارد. عمده بارندگی در زمستان صورت می گیرد. این ناحیه دو فصل متمایز زمستان با درجه حرارت معتدل و خنک در ماه های آذر، دی و بهمن و تابستان گرم در بقیه ماه های سال دارد. در تمام شهرهای استان حداکثر دمای سالانه، بالای چهل درجه سانتیگراد گزارش شده است. میانگین حداقل دمای سردترین ماه سال بین حدود دوازده تا سیزده درجه سانتیگراد متغیر است. سردترین شهر استان، زاهدان و گرمترین شهر آن ایرانشهر است. در نواحی ساحلی دریای عمان بنا به تحقیق آنوبانینی، به علت رطوبت ناشی از مجاورت با دریا، آب و هوای گرم با رطوبت بیشتری همراه است.

بارندگی در استان عمدتاً در ماه های زمستان صورت میگیرد و میزان متوسط سالیانه آن حدود هفتاد میلیمتر و بسیار نامنظم است. بیشترین نزولات جوی، در شهرستان های خاش و زاهدان و کمترین مقدار در شهرستان زابل روی می دهد. میزان متوسط رطوبت نسبی در سواحل دریای عمان، حدود هفتاد تا هشتاد درصد در دی ماه است؛ که در تابستان کاهش می یابد.

سیستان و بلوچستان یادآور سرزمین پهلوانان اسطوره ای ایران (رستم، سهراب، زال و...) است و این سرزمین یل پرور مهد بسیاری از اسطوره های ایرانی بوده و کمتر دیرین نامه ایست که نامی از این سرزمین نبرده باشد. نام این سرزمین بارها در شاهنامه فردوسی آمده است:

بیاراسته سیستان چون بهشت
گلش مشک سارا بُد و زر خشت (شاهنامه فردوسی)

سیستان و بلوچستان در تمام دوره‎های تاریخی از اهمیت ویژه‎ای برخوردار بوده است. تشکیل اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام، توسط یعقوب لیث صفاری در 248 ه. ق. تسخیر سیستان توسط مغول ها در سال 662 ه. ق. حمله وحشیانه تیمور لنگ به سیستان و قتل عام مردم آن در سال 785 ه. ق. از مهمترین اتفاقاتی است که تاریخ پر فراز و نشیب این استان در دوره اسلامی به خود دیده است. به نظر آنوبانینی در میان این حوادث تشکیل حکومت صفاریان توسط یعقوب لیث در تاریخ ایران دارای بیشترین اهمیت است. صفاریان همانگونه که ادوارد براون ذکر می کند: "مایه ی تجدید حیات ملی ایران بودند و حقی که این دودمان از این رهگذر بر گردن ایران دارند کم نبوده است." یعقوب لیث دارای اعتقادات شدید شیعی بوده است و شاید یکی از عوامل گسترش مذهب شیعه در منطقه سیستان نیز وجود همین حکومت باشد.

ناگه به فر ایزدی از بیشه شد پدید
یعقوب لیث شیر بیابان سیستان (ملک الشعرای بهار)

صفاریان که بسیار میهن دوست بوده اند و به زبان فارسی علاقه ای تام داشته اند، بر فرهنگ و ادبیات ایران بسیار تاثیر گذار بوده اند؛ به نحوی که اولین شاعران ایرانی که اشعاری از آنان در دست است؛ همچون محمد وصیف سگزی، بسام کورد سیستانی و محمد مخلد سیستانی؛ از میان سیستانیان و دربار صفاری بوده اند. از میان شعرای بزرگ ایران نیز می توان از فرخی سیستانی؛ صاحب قصیده مشهور "کاروان حله"؛ نام برد که یکی از مفاخر شعر پارسی به شمار می آید.

من قیاس از سیستان آرم که آن شهر من است
وز پی خویشان ز شهر خویشتن دارم خبر (فرخی)

منطقه سیستان و بلوچستان در طول تاریخ، معبر و گذرگاهی میان شرق و غرب بوده و به همین دلیل ترکیب قومی آن نیز همواره در معرض تغییر، تحول و دگرگونی بوده است. مهم ترین محصول منطقه سیستان و بلوچستان؛ گندم است که درصد قابل توجهی از زمین‎های زیر کشت را به خود اختصاص داده و صنایع آن نیز در اطراف شهرهای بزرگی چون زاهدان قرار گرفته است. شیوه های مختلف معیشت و زندگی، موسیقی سنتی و زیبا، صنایع دستی هنرمندانه و جذاب، آثار تاریخی و معماری کم نظیر، شهرهای باستانی چون شهرسوخته که با قدمت بیش از 3000 سال قبل ازمیلاد؛ بیگمان روزگارانی دراز یکی از مهمترین مراکز شهرنشینی آسیا در عصر مفرغ بوده، به همراه جلوه های طبیعی هچون ساحل دریای مکران (عمان)، منطقه آزاد چابهار، دریاچه مشهور و مذهبی-اسطوره ای هامون، سیستان و بلوچستان را به یکی از استان های جذاب ایران در زمینه گردشگری تبدیل کرده است.

روی هامون سبز، چون گردون ناپیدا کران
روی صحرا ساده، چون دریای ناپیدا کنار (فرخی)

پوشش گیاهی این استان بسیار پراکنده و "لک های" است و به علت کمی بارندگی، فرسایش خاک، سیلاب و مصرف بیرویه اغلب پراکنده اند. مراتع استان نیز به دلیل کمی بارش و محدود بودن خاک وضع مطلوب ندارند. از گونه های گیاهی مناطق شمال استان: بادام کوهی، بنه، تاغ و گز و گونه های گیاهی مناطق جنوبی کهور ایرانی، کلیر، چگرد، چش و کنار را می توان نام برد.ویژگی های جمعیتی استان عمدتا از نوع قومی و طایفه ی است و مردم علاوه بر زبان فارسی از دو گویش سیستانی (زابلی) و بلوچی استفاده می کنند.

سرزمین سیستان در كنار رود هیرمند یكى از مناطق تاریخى ایران به شمار مى آید كه آثار و شواهد تمدن هاى بسیارى را در خود جاى داده است. تمدن هایى كه به واسطه وجود رود هیرمند و دریاچه هامون در این منطقه شكل گرفته اند و بعضا داراى قدمتى پنج هزار ساله هستند. شهر زابل نیز در منطقه سیستان از شهرهاى قدیمى این سرزمین به حساب مى آید كه آثار تاریخى ارزشمندى را در خود جاى داده است. بناهایى كه بیان گر دوره هاى تاریخى متفاوتى هستند. نام قدیمى شهر زابل را زرنك مى نامیدند. یكى از باارزش ترین و قدیمى ترین آثار تاریخى سرزمین سیستان كوه خواجه است.
كوه خواجه، تنها عارضه طبیعى در دشت سیستان است و در ۳۰ كیلومترى جنوب غربى شهرزابل قرار دارد. این كوه ذوزنقه اى شكل از سنگ هاى بازالت سیاه رنگ تشكیل شده مانند جزیره اى در میان دریاچه هامون قرار دارد. بر روى این كوه مى توان آثار بناهاى باستانى مربوط به دوره هاى تاریخى متفاوت را مشاهده كرد. یكى از مهم ترین و شاخص ترین بناهاى تاریخى این محل ، آتشكده اى است قدیمى كه زمان ساخت آن به سده یكم پس از میلاد باز مى گردد. آتشكده مذكور داراى یك تالار مركزى در وسط و راهروهایى در اطراف است كه در نهایت به ورودى اصلى آن در جلو ختم مى گردد و مطابق با سبك چهارتاقى هاى آن دوره ساخته شده است. ویرانه هایى نیز در اطراف آن وجود دارد كه مربوط به دوره هاى اشكانى و ساسانى است. كوه خواجه قلعه اى عظیم و دژ شهرى منحصر به فرد از دوره اشكانیان و ساسانیان است. این اثر بزرگ به تخت جمشید خشت و گل شهرت دارد و تنها نمونه دژ شهرهاى اشكانى باقى مانده در ایران است. یكى دیگر از بناهاى تاریخى شاخص در كوه خواجه ، كاخى است مربوط به دوره ساسانیان كه جلوه هاى معمارى بدیعى را مى توان در آن مشاهده كرد.
این كاخ شامل عمارتى است كه در جلوى آن حیاطى با منظره اى بسیار بدیع و زیبا كه چشم هر بیننده اى را خیره مى سازد قرار گرفته است. همچنین در بخش جنوبى این تپه معبدى خشتى مربوط به دوره هاى قبل از اسلام قرار گرفته است. این معبد كه كرچك چهل گنجه نام دارد بنابر عقیده برخى ، همردیف بناهاى قلعه دختر شمرده مى شود.

از دیگر بناهاى باستانى مربوط به دوره هاى پس از اسلام مى توان به مقبره خواجه مهدى بن محمد بن خلیفه اشاره كرد كه در كنار زیارت گاه هاى خواجه قلتان و پیر گندم بریان قرار دارد و سایر آثار باستانى موجود بر روى تپه مربوط به قوم سكاها مى باشد.
كوه خواجه در دوره ساسانى كمتر مشابهى در دیگر نقاط كشور داشته و تنها آتشكده تخت سلیمان از برخى جهات با دوره ساسانى كوه خواجه بویژه آتشكده آن قابل مقایسه است
.سرزمین سیستان با تاریخ چندین هزار ساله خود به عنوان نگینى درخشان در تاریكى كویر مطرح است اما چرخ آثار باستانى و توسعه گردشگرى این منطقه به علتهاى مختلف لنگ مى زند. فراوانى آثار باستانى و تاریخى سیستان به اندازه اى است كه بسیارى از دانشمندان و كارشناسان ایرانى و خارجى از آن به عنوان «سرزمین آفتاب» یاد كرده و سیستان را بهشت باستانشناسان معرفى كرده اند. نبود فضاى اقامتى و رفاهى در حاشیه كوه خواجه براى اسكان گردشگران این منطقه و فقدان مراكز پذیرایى و تجارتى و نبود امكانات اولیه بهداشتى در كنار این اثر تاریخى باعث مهجور ماندن و ناشناخته شدن كوه خواجه شده است.
وجود تاریكى مطلق در محیط اطراف كوه خواجه در شب و نبود اطمینان از امنیت شبانه براى عبور و مرور در اطراف این اثر از جمله مهمترین مشكلات دیگر پیش روى مشتاقان گردشگران است.

عکسهایی از دیدنی های میهن عزیزمان ایران